(data.gov.vn) Khi nói đến công nghệ mới, Nhật Bản thường đi đầu. Ngay từ những năm 1960, Chính phủ Nhật Bản đã sử dụng máy tính để tự động hóa việc xử lý thay thế một lượng lớn thủ tục giấy tờ và tự động điền vào các mẫu form trong hoạt động hành chính. Chính phủ cũng đã đầu tư các hệ thống máy chủ lớn và triển khai cung cấp dịch vụ trên mạng. Đối với dữ liệu mở, Nhật bản cũng rất quan tâm để mở dữ liệu cho người dân, doanh nghiệp, Bài viết này sẽ tổng hợp về quá trình tiếp cận cung cấp dữ liệu mở và các nguyên tắc cung cấp dữ liệu mở tại Nhật bản

Ngày 9/4/2020, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 47/2020/NĐ-CP về quản lý, kết nối và chia sẻ dữ liệu số. Trong nghị định này có quy định về dữ liệu mở của cơ quan nhà nước. Có thể nói, dữ liệu mở không những là một trong những hình thức thực thi luật tiếp cận thông tin, hơn nữa, nó còn là một nội dung để thúc đẩy chủ trương Chính phủ kiến tạo khi cung cấp tài nguyên của Chính phủ cho người dân, doanh nghiệp sử dụng để sáng tạo ra các sản phẩm đóng góp vào cộng đồng và phục vụ phát triển kinh tế, nghiên cứu khoa học. Để triển khai thực hiện các nội dung này, cùng nghiên cứu khái quát về quá trình cung cấp thông tin và cách tiếp cận mở dữ liệu của Nhật Bản để có kinh nghiệm cần thiết áp dụng vào Việt Nam.

1. Bối cảnh và vai trò dữ liệu mở tại Nhật

Khi nói đến công nghệ mới, Nhật Bản thường đi đầu. Ngay từ những năm 1960, Chính phủ Nhật Bản đã sử dụng máy tính để tự động hóa việc xử lý thay thế một lượng lớn thủ tục giấy tờ và tự động điền vào các mẫu form trong hoạt động hành chính. Chính phủ cũng đã đầu tư các hệ thống máy chủ lớn và triển khai cung cấp dịch vụ trên mạng. Các máy tính cá nhân cũng được đầu tư triển khai cho các cán bộ công chức, viên chức theo quan điểm (“mỗi người một máy”) và nội dung này đã đạt được vào năm 1990.

Trang web cổng thông tin chính phủ e-Gov được mở vào năm 2001 với Hệ thống ứng dụng điện tử cho phép nhiều thủ tục hành chính (ứng dụng, báo cáo, v.v.) được sử dụng thông qua một cổng duy nhất trên Internet.

Cơ quan xúc tiến công nghệ thông tin - IPA được thành lập dựa trên luật Thúc đẩy xử lý thông tin (ban hành ngày 22/5/1970, Luật số 90 được tổ chức lại để trở thành Cơ quan hành chính hợp nhất vào ngày 5/1/2004 và hiện đang làm việc với Văn phòng Nội các, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp (METI) và các bộ khác để đảm bảo một môi trường công nghệ thông tin an toàn và đáng tin cậy ở Nhật Bản.

Trang thông tin điện tử về số liệu thống kê chính thức của Nhật Bản “e-Stat” được ra mắt vào ngày 1/4/2008. Trang thông tin này cung cấp dịch vụ một cửa cho số liệu thống kê chính thức của chính phủ Nhật Bản. Theo Kế hoạch tối ưu hóa do Cục Thống kê, Bộ Nội vụ và Truyền thông phối hợp với các bộ và các cơ quan khác xúc tiến, “Quy chế điện tử” nhằm thu thập thông tin từ các Cục thống kê của các bộ và cơ quan cung cấp cho công chúng dữ liệu thống kê, lịch công bố số liệu thống kê và các thông tin khác.

Đến năm 2008, một diễn đàn Giám đốc công nghệ thông tin - CIO ra mắt bắt đầu thảo luận về dữ liệu mở của Chính phủ. Dự án Chính phủ mở đầu tiên được khởi xướng vào năm 2009; dữ liệu thống kê xác định là dữ liệu mở là một sáng kiến được Chính phủ giới thiệu vào năm 2010.

　Tầm quan trọng thực sự của dữ liệu mở đã được công nhận trước khi Chính phủ thông qua chiến lược từ tháng 7/2012: Trận động đất ở Đông Nhật Bản vào tháng 3 năm 2011 là một động lực để các tổ chức, cá nhân nhận thức được tầm quan trọng của việc chia sẻ dữ liệu, hợp nhất dữ liệu, sử dụng lại dữ liệu để phối hợp tạo ra các sáng kiến đối phó với các thiên tai, thảm họa. Ví dụ, dữ liệu GPS của ô tô đã được sử dụng để xác định các tuyến đường có thể di chuyển được và và một số trang web đã trực quan hóa tình trạng thiếu hụt điện theo thời gian thực để khuyến khích mọi người tiết kiệm năng lượng. Nhiều sáng kiến ​​xuất phát từ cơ sở đã được đưa ra ngay sau thảm họa để trên cơ sở sử dụng nguồn dữ liệu từ cộng đồng, dùng chung bao gồm:

• Thông tin thiên tai và thông tin hỗ trợ thảm họa dựa trên hệ thống thông tin địa lý đã được cung cấp trên trang web “sinai.info” được cộng đồng chung tay xây dựng và phát hành chỉ 4 giờ sau trận động đất lớn sảy ra.
•  Một cộng đồng nhà phát triển công nghệ thông tin đã sử dụng các kỹ năng kỹ thuật của mình để hỗ trợ ứng phó với thảm họa và hỗ trợ phục hồi thảm họa ngay sau động đất.
•  Hơn 50 các ứng dụng đã được xây dựng và đăng tải trên các trang web, các kho ứng dụng iOS, Android liên quan đến vấn đề thiên tai. Thậm chí, Bộ Kinh tế, thương mại và Công nghiệp Nhật bản cũng chủ trì khuyến khích sử dụng một ứng dụng do TEPCO triển khai về sử dụng năng lượng.

Từ những hoạt động trên đã chứng tỏ vài trò của việc mở dữ liệu rất quan trọng cho việc tham gia của cộng đồng vào đối phó với các vấn đề xã hội, thiên tai và cũng là cách thức để cơ quan nhà nước và người dân, doanh nghiệp chung thay giải quyết các vấn đề, thực thi các chính sách hiệu quả.

1. Ý nghĩa của dữ liệu mở tại Nhật bản

Ý nghĩa và mục đích của việc thúc đẩy dữ liệu mở tại Nhật bản nhằm công khai thông tin cho người dân doanh nghiệp sử dụng với các mục đích sau:

- Giải quyết các vấn đề khác nhau và phục hồi nền kinh tế thông qua việc thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng và hợp tác công tư. Các công ty, doanh nghiệp có thể tạo ra nhiều dịch vụ và phương thức kinh doanh mới nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động từ đó dẫn đến sự phục hồi kinh tế của Nhật Bản.

Các dịch vụ gia tăng này cũng giúp cải thiện các dịch vụ công của Chính phủ thông qua sự hợp tác giữa khu vực công và tư. Ngoài ra, dữ liệu mở cũng giúp đa dạng hóa và đổi mới công nghệ trong cả cơ quan Chính phủ và ngoài xã hội. Dữ liệu mở cũng có thể góp phần giải quyết các vấn đề khó khăn mà Nhật Bản đang phải đối mặt như vấn đề về tài chính và tiến trình giảm nhanh của tỷ lệ sinh và dân số già.

- Tăng cường hiệu quả của quản trị công

Việc hoạch định chính sách dựa trên bằng chứng (sử dụng dữ liệu để hỗ trợ ra quyết định và hoạch định chính sách) dẫn đến việc thúc đẩy quản nhà nước lý hiệu quả bằng cách lập kế hoạch và dự thảo các chính sách và biện pháp triển khai dựa trên việc sử dụng thông tin thu được từ các cơ quan chính quyền trung ương và địa phương.

- Cải thiện tính minh bạch và độ tin cậy

Bằng cách cung cấp dữ liệu mở, công khai về quá trình hoạch định chính sách, v.v., người dân, doanh nghiệp sẽ có thể đưa ra các phân tích và đánh giá đầy đủ về các chính sách, v.v., đồng thời tính minh bạch của chính quyền và lòng tin của người dân đối với chính quyền sẽ tăng lên.

2. Khái niệm dữ liệu mở và nguyên tắc dữ liệu mở tại Nhật bản

Dữ liệu mở tại Nhật được xác dịnh bao gồm cả dữ liệu trong cơ quan khu vực công và dữ liệu do các công ty tư nhân đóng góp. Trong khu vực công, dữ liệu bao gồm cả trong chính quyền Trung ương và chính quyền địa phương nắm giữ. Dữ liệu mở được cung cấp cho cộng đồng sử dụng cho bất kỳ mục đích nào, bất kỳ ai cũng có thể dễ dàng sử dụng: xử lý, chỉnh sửa, phân phối lại, chia sẻ lại... thông qua Internet. Dữ liệu mở có một số đặc tính sau:

• Dữ liệu mở được sử dụng với mục đích bất kỳ bao gồm cả thương mại hay phi thương mại.
• Dữ liệu mở được cung cấp để máy có thể dễ dàng đọc được.
• Việc sử dụng các tập dữ liệu mở là miễn phí.

Các quy tắc cơ bản cho dữ liệu mở

• Đối với dữ liệu mở do cơ quan chỉnh phủ cung cấp:

Dữ liệu mở được coi như tài sản của tất cả mọi người. Dữ liệu mở được phân chia theo bộ và cơ quan nhà nước có thẩm quyền nắm giữ. Các dữ liệu làm cơ sở cho việc hoạch định và dự thảo chính sách (bao gồm cả luật và ngân sách), sẽ được cung cấp dưới dạng dữ liệu mở.

Những dữ liệu chứa thông tin cá nhân, thông tin có thể cản trở việc duy trì trật tự an toàn quốc gia, trật tự công cộng và những thông tin có thể gây tổn hại đến quyền và lợi ích của tập thể, cá nhân thì không được công bố dưới là dữ liệu mở.

- Quy tắc sử dụng dữ liệu mở:

Về nguyên tắc, các điều khoản sử dụng dữ liệu, tiêu chuẩn của dữ liệu được công bố trên các trang web của từng bộ và cơ quan cung cấp dữ liệu đó. Các dữ liệu bị hạn chế sử dụng hoặc các điều khoản hạn chế phải được nêu rõ một cách cụ thể và hợp lý. Khuyến khích cung cấp và sử dụng dữ liệu công cộng.

- Môi trường cung cấp dữ liệu mở:

Mỗi bộ, cơ quan công bố dữ liệu dưới hình thức có thể dễ dàng tra cứu và sử dụng trên trang web của mình. Đối với dữ liệu có những đặc điểm đặc thù, các cơ quan sẽ cân nhắc để cung cấp dưới dạng các tệp cho phép tải về hoặc phương thức cung cấp qua dịch vụ chia sẻ dữ liệu API để tạo thuận tiện cho người sử dụng.

Nhật bản cũng xây dựng một cổng dữ liệu quốc gia có địa chỉ là DATA.GO.JP để làm đầu mối cung cấp dữ liệu mở của Chính phủ thống nhất cho người dân, doanh nghiệp. Cổng dữ liệu quốc gia có thể kiên kết, tìm kiếm dữ liệu trong các cơ quan khác nhau.

-  Định dạng dữ liệu mở:

Về nguyên tắc, dữ liệu mở được công bố phải được công bố theo cấu trúc và định dạng dữ liệu phù hợp với việc đọc và xử lý bằng máy. Cơ quan chuyên trách của Nhật sẽ đánh giá để có hướng dẫn cho việc cung cấp các định dạng dữ liệu mở thuận tiện để sử dụng. Khuyến nghị dữ liệu mở được cung cấp đạt tiêu chuẩn 5 sao theo tiêu chí đánh giá dữ liệu mở của các tổ chức quốc tế.

Ngoài dữ liệu mở được xử lý bằng máy, các cơ quan cũng tiếp tục công bố thông tin cho công chúng ở định dạng dữ liệu truyền thống để con người có thể tiếp cận, đọc được. Tuy nhiên những thông tin này phải có khả năng thực hiện tìm kiếm và trích xuất.

Văn phòng Chiến lược Công nghệ thông tin thực hiện thúc đẩy quá trình chuẩn hóa cấu trúc dữ liệu, định dạng dữ liệu phối hợp với các bộ, ngành liên quan để thực hiện. Ngoài ra, các công ty, doanh nghiệp cũng được vận động để tham gia vào quá trình cung cấp dữ liệu mở.

- Về hạn chế cung cấp dữ liệu giới hạn sự tiếp cận

Về nguyên tắc, tất cả dữ liệu do mỗi bộ, cơ quan nắm giữ đều được công bố dưới dạng dữ liệu mở, nhưng có một số thông tin, dữ liệu hạn chế công bố là dữ liệu mở vì một số lý do nào đó. Ví dụ: dữ liệu có nguy cơ làm ảnh hưởng hoặc cản trở việc duy trì an ninh. Dữ liệu nếu tiết lộ sẽ ảnh hưởng đến tính mạng, an toàn của công dân hiện chưa được công bố dưới dạng dữ liệu mở hoặc phải cân nhắc các ảnh hưởng và rủi ro trước khi công bố. Từ quan điểm chuyển đổi dần dữ liệu đang được quản lý thành dữ liệu mở, Nhật bản sẽ giới hạn mục đích, phạm vi và sử dụng của dữ liệu mở và đưa ra các quy tắc về sử dụng dữ liệu có giới hạn.

- Về việc cung cấp dữ liệu có trả phí:

Trong một số trường hợp, cơ quan nhà nước cần năng lực để cung cấp dữ liệu cho người dân, doanh nghiệp như chi phí để bảo trì hệ thống, cung cấp dữ liệu... thì dữ liệu đó được cân nhắc cung cấp dữ liệu có trả phí. Tuy nhiên, chi phí để sử dụng dữ liệu phải được đánh giá, cân nhắc và tính toán một cách hợp lý và sẽ được kiểm toán trong trường hợp nhất định. Trong trường hợp này, các cơ quan nhà nước cung cấp dữ liệu phải đánh giá các đặc điểm sau:

+ Xem xét giảm chi phí liên quan đến việc cung cấp bằng cách sử dụng công nghệ mới nhất giá rẻ và an toàn.

+ Cân nhắc nỗ lực tăng số lượng người dùng và giảm gánh nặng cho người dùng cá nhân

+ Đánh giá, kiểm tra việc cung cấp với chi phí của người dùng có phù hợp về mặt kinh tế và xã hội hay không

- Về cập nhật dữ liệu đã công bố:

　Mục tiêu cập nhật dữ liệu mở nhanh chóng là yêu cầu quan trọng. Nhật bản đặt mục tiêu dữ liệu mở được cung cấp phải được duy trì, cập nhật kịp thời. Ngoài ra, thông tin về chu kỳ cập nhật dữ liệu cũng sẽ được công bố để để người dùng có thể nắm bắt trước thời gian cập nhật.

3. Cơ chế khuyến khích mở dữ liệu và sử dụng dữ liệu mở

• Tuyên truyền thúc đẩy dữ liệu mở theo lộ trình:

Trên cơ sở ý tưởng và kế hoạch cung cấp về dữ liệu mở đã được ban hành, mỗi bộ, cơ quan sẽ thực hiện các biện pháp cần thiết từ giai đoạn lập kế hoạch, thiết kế, triển khai thủ tục và hệ thống thông tin để công bố dữ liệu thuộc phạm vi của cơ quan mình ở dạng dễ sử dụng cho người dùng. Văn phòng Chiến lược về công nghệ thông tin của Văn phòng Nội các sẽ cung cấp những chỉ dẫn cần thiết về nỗ lực của từng bộ và cơ quan.

• Đánh giá nhu cầu của người dùng

Trong việc thúc đẩy dữ liệu mở, điều quan trọng là phải phản ánh chính xác nhu cầu của người dùng. Vì lý do này, mỗi bộ và cơ quan công bố một danh sách sắp xếp dữ liệu mà mình nắm giữ và tình trạng công bố để có thể nắm bắt nhu cầu của người dùng, bao gồm cả những nhu cầu tiềm năng và dữ liệu ở dạng đáp ứng nhu cầu. Từ đó, các thông tin này sẽ làm cơ sở để các cơ quan xây dựng kế hoạch cung cấp.

4. Các hoạt động thúc đẩy triển khai dữ liệu mở

• Thành lập ban tư vấn về dữ liệu mở:

Để chủ động thu thập và nắm bắt nhu cầu (yêu cầu) và ý kiến ​​của người dùng liên quan đến dữ liệu mở và phản ánh chúng trong nỗ lực của chính phủ nói chung, Ban tham vấn toàn diện về dữ liệu mở đã được thiết lập tại Văn phòng Chiến lược công nghệ thông tin của Văn phòng Nội các. Ngoài ra, mỗi bộ, ngành cũng sẽ thành lập Ban tư vấn để chủ động trả lời các thắc mắc của từng cá nhân liên quan đến dữ liệu mở của người dùng.

- Tuyên truyền về dữ liệu mở: Dưới sự chỉ đạo của CIO chính phủ, Văn phòng Chiến lược CNTT của Văn phòng Nội các sẽ phối hợp với từng bộ và cơ quan để lập kế hoạch và điều phối dữ liệu mở của toàn bộ chính phủ. Đồng thời xem xét từng biện pháp bao gồm tình trạng công bố dữ liệu mở của từng bộ và cơ quan. Thúc đẩy các sáng kiến ​​dữ liệu mở của Chính phủ nói chung. Thực hiện các nhiệm vụ theo dõi, đánh giá việc cung cấp dữ liệu mở của các cơ quan. Ngoài ra, Văn phòng Chiến lược CNTT của Văn phòng Nội các sẽ hợp tác với các bộ, ngành liên quan để thúc đẩy các nỗ lực của chính quyền địa phương.

Giám đốc công nghệ thông tin của các bộ sẽ thúc đẩy việc cung cấp dữ liệu mở bên trong các Bộ và các cơ quan, và thúc đẩy việc cung cấp dữ liệu mở của các cơ quan, các doanh nghiệp trong ngành, lĩnh vực có liên quan. Ngoài ra, cơ cấu một phó giám đốc CNTT chuyên trách về dữ liệu mở.

5. Triển khai cung cấp ​​dữ liệu mở đối chính quyền địa phương, cơ quan sự nghiệp công lập và doanh nghiệp

- Các tổ chức công địa phương:

Theo Điều 11, Chương 1 của Luật Dữ liệu công-tư , các chính quyền địa phương, cũng như các cơ quan trung ương sẽ thực hiện các biện pháp cần thiết để cung cấp cho công chúng dữ liệu mà họ nắm giữ để khai thác dễ dàng.

Các tổ chức công địa phương được yêu cầu phải thông tin về dữ liệu mở dựa trên quy định của Luật Dữ liệu công-tư và hướng dẫn về việc triển khai cũng như khai thác dữ liệu mở theo quy định của Luật này.

Khi tuyên truyền, quảng bá, cần nỗ lực thực hiện việc mở dữ liệu dựa trên các định dạng và quy tắc tiêu chuẩn để dữ liệu do chính quyền trung ương và địa phương công bố có thể được sử dụng trên diện rộng.

Cơ quan trung ương cũng cử các chuyên gia về dữ liệu mở để triển khai đào tạo, tập huấn về việc thực hiện cung cấp dữ liệu mở cho chính quyền phương. Đồng thời cơ quan trung ương cũng cung cấp các nghiên cứu điển hình và hướng dẫn nâng cao; cung cấp các công cụ phát triển nguồn nhân lực cho chính quyền địa phương, tạo thuận lợi cho việc cung cấp dữ liệu mở.

• Các cơ quan sự nghiệp công lập và doanh nghiệp

Theo Điều 11, Đoạn 2 của Luật Dữ liệu công - tư , các doanh nghiệp bao gồm cả các cơ quan sự nghiệp công lập sẽ phải nỗ lực thực hiện các biện pháp cần thiết để cung cấp dữ liệu mở, sử dụng dữ liệu mở góp phần thúc đẩy lợi ích công.

Các cơ quan hành chính và trường đại học cũng phải thúc đẩy và thực hiện các hoạt động dữ liệu mở theo hướng dẫn của các cơ quan nhà nước đối với các nội dung sử dụng kinh phí nhà nước đặc biệt là các dự án, nghiên cứu.

Ngoài ra, đối với các doanh nghiệp trong các lĩnh vực kinh doanh công ích công cộng như điện, khí đốt, truyền thông, phát thanh truyền hình và vận tải, cần phải thúc đẩy dữ liệu mở vì lợi ích cộng đồng và theo hướng dẫn cửa cơ quan có thẩm quyền phù hợp với nhu cầu của của xã hội.

Trên đây là một số nội dung tổng hợp về việc cung cấp dữ liệu tại Nhật bản, nhu cầu cũng như nguyên tắc cung cấp dữ liệu mở. Đây là những kinh nghiệm tốt để Việt Nam có thể nghiên cứu để áp dụng triển khai.

Tham khảo:

https://globalstatement2015.wordpress.com/2015/09/11/big-data-in-japan/

https://cio.go.jp/sites/default/files/uploads/documents/data_shishin.pdf